Lepiej, ale wciąż daleko do optymizmu. Samorząd terytorialny po roku rządów koalicji 15 października

W 2024 roku gminy i miasta na prawach powiatu zyskały trochę więcej samodzielności. Opracowany przez ekspertów Fundacji Batorego system wskaźników – Indeks samorządności – wzrósł z 47,79 punktów na 100 możliwych w 2023 roku do 52,55 w 2024. Nie znaczy to jednak, że władze lokalne odzyskały uprawnienia zabrane im przez szczebel centralny za rządów PiS.

INDEKS SAMORZĄDNOŚCI - KLIKNIJ TUTAJ

Badanie Fundacji Batorego wykazało, że w prawodawstwie nie nastąpiły żadne znaczące zmiany poszerzające autonomię samorządu. To, że ogólna wartość indeksu wróciła do mniej więcej poziomu z 2022 roku, jest efektem poważniejszego traktowania Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego w procesie legislacyjnym. Zarówno siła ustrojowa, jak i samodzielność zadaniowa samorządu – czyli dwa z trzech wskaźników składających się na Indeks samorządności – pozostały bez zmian, a autonomia finansowa gmin i miast na prawach powiatu nawet się pogorszyła.

Indeks samorządności 2024, który od czterech lat wydaje Fundacja Batorego, opracował zespół badaczy: dr Agnieszka Kopańska, dr hab. Marta Lackowska, dr Radomir Matczak, dr Justyna Przedańska i dr hab. Dawid Sześciło.

Ekspertki i eksperci ocenili sprawczość samorządu lokalnego w trzech obszarach:

Potencjał zadaniowo-finansowy

W zakresie autonomii zadaniowej rok 2024 nie przyniósł istotnych zmian. Z jednej strony można mówić o zatrzymaniu trendu recentralizacyjnego, z drugiej – brakuje reform wzmacniających samodzielność gmin w jedenastu politykach lokalnych objętych badaniem.

Obniżył się wskaźnik pokazujący finansowy potencjał samorządów. Malejącej roli dochodów własnych towarzyszył lekki wzrost samodzielności wydatkowej, głównie dzięki większym dochodom z PIT i wprowadzeniu części subwencji rozwojowej.

Wciąż są problemy z pieniędzmi na bieżące funkcjonowanie – aż 183 gminy i 15 miast wykazały deficyt operacyjny. Spada faktyczna zdolność zadłużania się samorządów.

„Rok 2024 był kolejnym, w którym udział JST w całości wydatków publicznych utrzymywał się poniżej 30% i miał tendencję spadkową. Potwierdza to malejącą rangę samorządów w realizacji zadań publicznych” – mówi Agnieszka Kopańska, jedna z autorek Indeksu samorządności.

Siła polityczna

Rok 2024 przyniósł małą poprawę wskaźnika pokazującego siłę polityczną samorządu. Stało się tak dzięki zaprzestaniu przez rząd ekspresowego procedowania aktów prawnych. Uchwalono mniej ustaw z pominięciem Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego, a poselskie projekty ustaw, choć było ich mniej, trafiały do zaopiniowania przez organizacje samorządowe reprezentowane w KWRiST. Jednak w zmienionym w lipcu 2024 roku Regulaminie Sejmu posłowie nie wzmocnili pozycji JST w procesie ustawodawczym, np. nie wprowadzili obowiązku kompleksowej oceny wpływu każdej ustawy na sytuację samorządów.

„W 2024 roku utrzymała się uznaniowość rządu w przyznawaniu dotacji w ramach Programu Inwestycji Strategicznych, z którego przekazano samorządom ok. 27 mld zł. Niestety, tak jak w poprzednich latach, zabrakło możliwości odwołania się od decyzji” – mówi Justyna Przedańska, współautorka Indeksu samorządności.

Siła ustrojowa

Wymiana wojewodów po zwycięstwie koalicji 15 października nie wpłynęła na poprawę rządowego nadzoru nad JST. W porównaniu do 2023 roku o 15% wzrosła liczba skarg samorządów na rozstrzygnięcia nadzorcze wojewodów, a odsetek rozstrzygnięć uchylanych przez sądy pozostał na poziomie ponad 30%.

Nierozwiązane pozostały kwestie kontroli konstytucyjności prawa dotyczącego samorządów.

„Bezpieczeństwo prawne samorządów nie zostanie przywrócone, dopóki sytuacja w Trybunale Konstytucyjnym oraz status tzw. neosędziów nie zostaną uporządkowane” – podkreśla Dawid Sześciło, współautor Indeksu samorządności.

Co dalej? 35 propozycji dla samorządu

35 tez na 35-lecie samorządu- KLIKNIJ TUTAJ

Indeks samorządności wrócił ponad poziom alarmowy, czyli przekroczył 50 punktów, ale do optymizmu wciąż daleko.

„Jak widać, przywrócenie bardziej partnerskich relacji rząd ‒ samorząd nie jest gwarancją systemowych zmian decentralizacyjnych. A samorząd potrzebuje reform, które pozwolą na jego dalszy rozwój” – ocenia Marta Lackowska, współautorka Indeksu samorządności.

Czego najbardziej zatem potrzebuje samorząd lokalny? Autorzy Indeksu samorządności 2024 opracowali listę 35 propozycji, które ich zdaniem pozwolą uwolnić potencjał lokalnych wspólnot, a jednocześnie wzmocnią państwo. Dotyczą one m.in. potrzeby decentralizacji odpowiedzialności za realizację zadań publicznych, wzmocnienia fundamentów finansowych samorządu i włączenia mieszkańców w procesy decyzyjne.

Fundacja im. Stefana Batorego