Darowizna majątku od rodzica a zachowek

W praktyce często mają miejsce sytuacje, kiedy przyszły spadkodawca jeszcze za życia przekazuje swój majątek (najczęściej nieruchomości) w drodze darowizny. Takie rozwiązanie często ma na celu „obejście” konieczności zapłaty zachowku w przyszłości. Nie jest ono jednak do końca skuteczne, bowiem roszczenie o zachowek może być skierowane także przeciwko osobom obdarowanym, z czego nie każdy zdaje sobie sprawę, a co - jak pokazuje praktyka - może przełożyć się na nieporozumienia rodzinne na tle majątkowym. O tym jak darowizna przekłada się na uprawnienie do zachowku będzie mowa niżej.

Co to jest zachowek?

Zachowek jest uprawnieniem przyznanym najbliższym członkom rodziny spadkodawcy. Uszczegóławiając, polega ono na tym, że zstępnym (czyli małżonkowi lub rodzicom spadkodawcy), którzy zostaliby powołani do spadku z moy ustawy, należą się, jeżeli uprawniony zstęony jest małoletni lub jest trwale niezdolny do pracy - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału, o czym mówi art. 991 kodeksu cywilnego. 

Innymi słowy, zachowek to połowa wartości (a jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli uprawniony zstępny jest małoletni - 2/3 wartości)  jaką otrzymałby spadkobierca, gdyby spadkodawca nie dokonał żadnych rozrządzeń, a w grę wchodziłoby dziedziczenie ustawowe.

Celem instytucji zachowku jest zabezpieczenie najbliższej rodziny spadkodawcy, gdy ten nie uwzględni ich w testamencie, lub gdy wartość otrzymanych przez nich przysporzeń jest zbyt mała w porównaniu z majątkiem jaki posiadał zmarły - wskazuje adwokat Agata Koschel-Sturzbecher. I tak, w zależności od danej sytuacji, do zapłaty zachowku może być zobowiązany spadkobierca testamentowy, spadkobierca ustawowy, lub zapisobierca windykacyjny.

Darowizna a zachowek

Nie każdy jednak wie, że również obdarowany może być zobowiązany do zapłaty zachowku. Stąd też zrodziła się praktyka polegająca na tym, że przyszły spadkodawca jeszcze za życia przekazuje najważniejsze składniki swojego majątku w drodze darowizny, nie zdając sobie sprawy że takie działanie nie eliminuje skutecznie roszczenia o zachowek.  Wyobraźmy sobie sytuację, w której zmarły (który pozostawił po sobie syna i córkę) przed śmiercią dokonał darowizny swojej nieruchomości tylko na rzecz córki i w chwili śmierci pozostawił po sobie tzw. „pusty spadek”. W takim przypadku syn zmarłego może wystąpić przeciwko siostrze z roszczeniem o zachowek. 

Warto zaznaczyć, że roszczenie o zachowek nie przysługuje tylko gdy spadkodawca pozostawił po sobie tzw. „pusty spadek”, a osoba uprawniona do zachowku nie otrzymała od zmarłego absolutnie nic. Gdyby przyjąć w powyższym przykładzie, że syn przed śmiercią ojca otrzymał od niego np. samochód, to przysługuje mu wówczas roszczenie o uzupełnienie zachowku.

Substrat zachowku, czyli jak obliczyć zachowek?

Przy omawianiu zasad obliczania zachowku, kluczowym pojęciem jest „substrat zachowku”, który - mówiąc w uproszczeniu - stanowi podstawę obliczania wysokości należnego zachowku.   Aby ustalić tzw. substrat zachowku, należy przede wszystkim określić czystą wartość spadku, czyli różnicę pomiędzy wartością majątku zmarłego a długami spadkowymi. Przy czym: 

1. nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, ale dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
2. nie dolicza się drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych - chodzi tu o darowizny, których wartość nie przekracza przeciętnej miary przyjętym w konkretnym środowisku, co ocenia się przy uwzględnieniu sytuacji majątkowej darczyńcy i obdarowanego oraz wartości darowizny.
3. przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku darowizn, które zostały poczynione na rzecz osób, które nie są spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, jeśli darowizna miała miejsce więcej niż 10 lat temu licząc od otwarcia spadku. Oznacza to, że darowizny dokonane na rzecz spadkobierców lub osób uprawnionych będą brane pod uwagę przy obliczaniu zachowku niezależnie od tego kiedy one miały miejsce. W pozostałych przypadkach darowizny są brane pod uwagę tylko jeśli zostały poczynione maksymalnie 10 lat temu (licząc od dnia otwarcia spadku).
4. należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych (nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego).
5. przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Warto pamiętać, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania (a zatem oszacowaniu podlega to co faktycznie otrzymał obdarowany), a nie według cen z chwili ustalania zachowku. 

Roszczenie o zachowek - zasady obliczania zachowku

Znając już - ustaloną w oparciu o powyższe kryteria - wartość substratu zachowku, należy określić następnie udział jaki przysługuje uprawnionemu do zachowku. Jak wyżej wspomniano, jeśli uprawniony do zachowku zstępny jest małoletni, albo jeśli uprawniony jest niezdolny do pracy, to zachowek wynosi  dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych przypadkach będzie to połowa wartości tego udziału.  Jak widać, przepisy kodeksu cywilnego przy regulacji dot. wartości zachowku odwołują się do dziedziczenia ustawowego. Dlatego też, w drugiej kolejności należy określić udział, jaki przypadałby uprawnionemu do zachowku gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe.

O tym jak to zrobić, mowa w artykule adw. Agaty Koschel-Sturzbecher: https://spadek-adwokat.pl/kto-dziedziczy-spadek-dziedziczenie-ustawowe/. 

Należy mieć na uwadze, że przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę ustalania zachowku, uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy się zrzekli dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Choć zasady obliczania zachowku mogą się wydawać skomplikowane, to w praktyce powyższe reguły sprowadzają się do dwóch wzorów:

• zachowek = 1/2 x  udział spadkowy x  substrat zachowku

• zachowek (jeśli uprawniony do zachowku zstępny jest małoletni, albo jeśli uprawniony jest niezdolny do pracy) = 2/3 x udział spadkowy x substrat zachowku.

A jak to wygląda w przypadku roszczenia o uzupełnienie zachowku? W przypadku roszczenia uzupełnienia zachowku (czyli w przypadku, gdy otrzymaliśmy coś od spadkodawcy, jednak w naszej ocenie jest to za mało, bo drugi członek rodziny został obdarowany znacznie szerzej), należy od kwoty zachowku ustalonej w oparciu o powyższy wzór, odjąć wartość przysporzeń majątkowych otrzymanych od spadkodawcy - wówczas otrzymujemy wartość jakiej możemy domagać się od obdarowanego.